Pałace, dwory i folwarki powiatu świeckiego układają się w swoiste szlaki dawnych założeń, nieodległych od siebie nawzajem. Można poznawać je po kolei, przemierzając jak niegdyś polne drogi od majątku do majątku. Kręte, wyboiste, ocienione śródpolnymi zadrzewieniami – urokliwe jak na starym obrazku. Można też, pozbawiając się tych wrażeń, docierać do nich lepszymi, asfaltowymi drogami wg wskazówek GPS – jak kto woli. Ważne, aby poznawać to nasze dziedzictwo narodowe, zanim niektóre z tych obiektów znikną z powierzchni ziemi. 50 zabytkowych zespołów dworsko i pałacowoparkowych podzielono na kilka grup w taki sposób, aby pragnący je odwiedzić turyści mogli wybrać najbardziej dla nich interesujące. Tak więc w pierwszej grupie znalazły się założenia, które miały najwięcej szczęścia zgodnie z teorią konserwatorską, że nowa funkcja bardzo często jest jedynym ratunkiem dla zabytku. Są to obiekty, których nowi właściciele przeprowadzili ich gruntowną restaurację pod nadzorem konserwatorskim i po adaptacji na różne cele udostępnili lokalnej społeczności i turystom. Druga grupa obejmuje założenia, które nie są przeznaczone do zwiedzania, dostępne najczęściej tylko w obrębie parku, ale posiadają niezwykłe walory architektoniczne i przyrodnicze zarówno w otoczeniu budowli, jak i wzdłuż prowadzących do nich dróg, wśród malowniczych wzgórz i wąwozów leśnych. W trzeciej grupie znalazły się obiekty, do których nie ma dostępu, najczęściej całkowicie ogrodzone i w większości przypadków opuszczone lub traktowane jako zaplecze magazynowe dla wielkoobszarowej produkcji rolnej majątków dzierżawionych od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (od 2003 r. Agencji Nieruchomości Rolnych). To zabytki, które jeszcze czekają na zainteresowanie i troskliwą aktywność obecnych właścicieli na niwie rekonstrukcji budowlanej. Tylko kilka z nich jest użytkowanych w sposób właściwy. Ostatnia grupa obejmuje obiekty, które w dużym stopniu zostały zdegradowane wskutek powojennych przekształceń własnościowych i sposobu ich użytkowania. Dzisiaj nie mają już praktycznie większej wartości poza historycznym świadectwem dawnego bytu.
Zespoły pałacowo-parkowe, dworskie i folwarczne na terenie Powiatu Świeckiego zrewitalizowane i udostępnione do użytku publicznego
Poledno (gm. Bukowiec) – zespół dworski i folwarczny z 2 połowy XIX wieku. Wpis do rejestru zabytków woj. kujawsko – pomorskiego obejmuje: dwór z ok. 1890 r., park, dom mieszkalny, dom ogrodnika, gorzelnię z 1919 r., kuźnię, stodołę szachulcową, 3 stodoły i owczarnię z końca XIX w., oborę i stajnię z pocz. XX w. oraz stajnię i suszarnię z 1920 r. W czasach krzyżackich miejscowość należała do komturstwa świeckiego i w XV w. urządzono tu folwark, a w XVI w. stanął tu pierwszy dwór. Około 1890 r. powstaje murowany dwór typowy dla architektury niemieckiej oraz park krajobrazowy o pow. 17 ha usytuowany na malowniczym wzniesieniu, opadającym w kierunku podłużnego jeziora, stanowiącego jednocześnie jedną z jego granic. Ścieżka wokół niego prowadziła do grobowca rodziny ostatniego właściciela Wuthenau. Zagospodarowany zgodnie ze sztuką ogrodową, otwiera przed oczyma odwiedzających kolejne osie widokowe, szpalery krzewów i kompozycje luźnych grup zadrzewień. Spacer zacienioną aleją wzdłuż jeziora pozwala zagłębić się w bujną zieleń i oderwać myśli od spraw codziennych, chłonąc uroki tego miejsca. Swobodny układ parku komponuje się z krajobrazem naturalnym otaczającym całe założenie. W części dobudowanej do dawnego zespołu dworskiego znajduje się kompleks hoteloworestauracyjny Pałac Poledno, wzbogacony o unikatową na skalę europejską wystawę edukacyjno-przyrodniczą, skupiającą trofea myśliwskie z całego świata.
Jastrzębie (gm. Drzycim) – zespół pałacowy z pocz. XX w. Wpis do rejestru obejmuje pałac, park i zabudowania gospodarcze. Wieś w czasach krzyżackich nazywana Jesterheym była przez wieki w rękach polskich właścicieli. Pod panowaniem pruskim następuje zmiana nazwy miejscowości na Falkenhorst – Sokole Gniazdo. W 1777 r. pojawiają się w Jastrzębiu pierwsi osadnicy niemieccy. Obecny pałac został zbudowany w latach 1910-1912 staraniem Wiktora von Detmeringa. We wspomnieniach ojca Wiktora czytamy: Nowy dom w Falkenhorst (prawie jak zamek) jest tak samo przytulny jak i wykwintny. Otoczony jest przez piękny park, z wieloma miejscami gdzie można z przyjemnością odpocząć. Ciekawy pod względem architektonicznym pałac w Jastrzębiu zaliczany jest do nurtu modernistycznego w architekturze rezydencjonalnej Pomorza Zachodniego, który ukształtował się pod wyraźnym wpływem schyłkowej fazy neoklasycyzmu w architekturze rezydencjonalnej Wielkopolski. Po gruntownej restauracji przeprowadzonej przez obecnych właścicieli pałac został dostosowany wyłącznie na potrzeby imprez okolicznościowych. Szczególnie piękną oprawę mają śluby udzielane w romantycznej altanie na wodzie. Pokoje dla gości zostały urządzone w stylu dawnych komnat, przy jednoczesnym zapewnieniu najwyższego standardu współczesnej wygody. We wszystkich wnętrzach pałacu i w jego otoczeniu można zauważyć niezwykłą staranność o detale, nawiązujące do czasu powstania zespołu – jest to wyjątkowy przykład wzorowej realizacji prac rewitalizacyjnych cennego obiektu.
Rulewo (gm. Warlubie) – zespół pałacowy i folwarczny z 3 ćw. XIX wieku. Od XIII wieku Rulewo było na przemian posiadłością polską lub niemiecką. W 1829 r. nieruchomość wraz ze zgliszczami po spalonym pałacu nabył Gustaw Theodor Maecker który w 1860 r. zakończył budowę obecnego pa- łacu, posadawiając go na pierwotnych piwnicach. Podczas rządów Maeckerów wieś i przynależne do niej nieruchomości bardzo się rozwinęły. Syn Gustawa, Hans Nathanel wybudowano przy pałacu tartak, kuźnię i elektrownię. Jego doskonałe gospodarowanie oraz udział w życiu społecznym i politycznym, uwieńczone zostały nadaniem mu tytułu szlacheckiego. Kartusz herbowy Maeckerów do dziś znajduje się w tympanonie przedniej ściany pałacu. Wskutek niewłaściwych podziałów własnoś- ciowych, praktykowanych do niedawna przez Agencję Rolną Skarbu Państwa, dawna część folwarczna należy do innego właściciela i jako obraz zupełnej destrukcji (wraz ze zrujnowanym domem rodzinnym naszego olimpijczyka, Bronisława Malinowskiego), stanowi rażące przeciwieństwo doskonale odrestaurowanej i zagospodarowanej części pałacowo-parkowej. Znajduje się w niej rozbudowany niedawno kompleks hotelowy z basenem, wkomponowanym umiejętnie w architekturę zabytkowego obiektu. W odrestaurowanych piwnicach pałacu o pięknych ceglanych sklepieniach znajdują się pomieszczenia udostępnione gościom hotelu. Wielką atrakcją tego kompleksu jest największy w Polsce park linowy, urządzony w parku krajobrazowym z 2 poł. XIX w. o pow. 2,8 ha. Zespół w Rulewie otoczony jest tzw. Szwajcarią Rulewską, gdzie pagórkowaty teren wraz z meandrującą Mątawą tworzą malowniczą krainę.
Michale – „Biała Karczma” – XIX-wieczny obiekt leżący po zachodniej stronie rzeki Wisły, doskonale widoczny z tarasu widokowego w obrębie spichrzy grudziądzkich. Ze względu na położenie blisko mostu przez Wisłę na wysokości Grudziądza oraz przystani dla łodzi, był on miejscem zabaw mieszka- ńców Grudziądza w okresie międzywojennym. Jako „Penner’s Etablissement & Garten”, wyposażony Zespoły pałacowo-parkowe, dworskie i folwarczne na terenie powiatu świeckiego 53 w kawiarnię, restaurację i dużą salę taneczną ze sceną, przeznaczony był dla ludzi raczej zamo- żnych, posiadających władzę lub wpływy w pewnych środowiskach. Dodatkową atrakcją było mini zoo w otaczającym go ogrodzie. Tuż przed II wojną kolejni właściciele przemianowali lokal na „Białą Oberżę”. Wojna i lata powojenne dokonały zniszczeń w budynkach użytkowanych m.in. jako magazyn spółdzielni ogrodniczo pszczelarskiej. W opłakanym stanie obiekt przechodzi z rąk do rąk i ostatecznie w 2012 r., po 6-letnim remoncie obecni właściciele oddają go ponownie do użytku lokalnej społeczności pod nazwą „Biała Karczma”.
Zespoły zabytkowe o szczególnych walorach przyrodniczych
Gródek (gm. Drzycim) – dwór pochodzący z lat 1756-1765 należy do najstarszych zachowanych na Pomorzu drewnianych dworów szlacheckich. Poło- żony na wysokim wzniesieniu, otoczony jest zaro- śniętym XIX-wiecznym parkiem, którego dzikość podkreślają głębokie jary i strome zbocza. Gródek zasłynął także w okresie międzywojennym z największej elektrowni wodnej w Polsce. rozlewiskiem rzeki Wdy, w którym obecnie mieści się leśnictwo należące do Nadleśnictwa Dąbrowa. Zarówno najbliższe otoczenie zespołu dworskofolwarcznego, jak i prowadząca do niego z Belna brukowa droga, wijąca się pomiędzy lesistymi wzgórzami i wąwozami, należą do najpiękniejszych zakątków ziemi świeckiej. Jadąc pod sklepieniem z wiekowych dębów i lip, mijając po drodze delikatne brzeziny, niemalże słyszymy stukot drewnianych kół bryczki na kamienistym bruku, przenosząc się w wyobraźni do minionych czasów świetności tego miejsca.
Bedlenki (gm. Drzycim) – dwór modernistyczny z przełomu XIX-XX wieku położony na wzgórzu nad Topolno (gm. Pruszcz) – zespół pałacowo – parkowy i folwarczny z końca XIX wieku, należący obecnie do Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, prowadzących placówkę opiekuńczowychowawczą dla dziewcząt. W 1904 r. ks. Leon Löewe Kiedrowski tak opisuje położenie Topolna: „A jakże uroczo położony ten zakątek! U stóp gór ciągnących się blisko Wisły, ukrywają się budynki z dawniejszego folwarku, chaty wieśniaków, kościółek poklasztorny między drzewami liściowymi. (…)Nieprędzej spostrzeżesz Topolno, ażwstąpiszdo niego. Tylko z dala od czasu do czasu zabłysną białe wieżyczki kościoła, jakby cię witały i zapraszały do siebie. (…) Gdy opuściwszy lasek staniesz wyżej kaplicy na miejscu otwartym, jakżesz malowniczy ukaże się przed tobą krajobraz! Przed sobą widzisz ogromną dolinę, cztery mile długą a milę szeroką, gęsto pokrytą drzewami to owocowymi, to wierzbami, które całą tę przestrzeń czynią podobną do wspaniałego parku. (…) W pośród tej pięknej doliny snuje się cicho i spokojnie srebrzysta Wisła, rzek polskich królowa…” Tutaj czas jakby się zatrzymał i na szczęście niewiele się zmieniło przez ostatnie sto lat.
Sartowice (gm. Świecie) – pałac wzniesiony w 1792 r. staraniem Ernesta Sartoriusa von Schwanenfelda, Zapraszamy do powiatu świeckiego 54 Milewo (gm. Nowe) – zespół dworski z pocz. XIX w. z zachowanym jeszcze w całości pałacem i częścią folwarczną. Monstrualnej wielkości drzewa wskazują na wcześniejsze pochodzenie parku. Dwa boki na jego krańcu otacza niezwykłej urody aleja, której amfilada i sklepienie przywodzą na myśl podniosłość nastroju katedry. na miejscu wcześniejszego. Przy budowie nowego pałacu wykorzystano zachowane wcześniejsze piwnice oraz częściowo mury przyziemia. Obecnie oczekuje na rewitalizację i adaptację na potrzeby kompleksu rekreacyjnego, który ma tu wkrótce powstać. Jednak największym atutem tego założenia jest park krajobrazowy w stylu angielskim o powierzchni 5,5 ha, usytuowany na wysokiej skarpie i urwistym brzegu Wisły. Zaprojektowany przez Irlandczyka Dionizego Mc Claira, powstał na przełomie XVIII i XIX w. i zaliczany był do najpiękniejszych w województwie pomorskim. Znajdowała się w nim oranżeria, bażanciarnia oraz zwierzyniec, a stawy z arkadowymi mostkami były pełne ptactwa. Niedaleko pałacu znajduje się rodowa kaplica grobowa z 2 poł. XIX w. Park starannie pielęgnowany, jest częściowo udostępniony dla odwiedzających od strony domów mieszkalnych w Sartowicach. Jednym z najpiękniejszych drzew pomnikowych jest Graf Schwerin – 450-letni dąb szypułkowy o niezwykle ciekawym pokroju, któremu nadano to imię dla upamiętnienia ostatniego właściciela majątku, Ulricha Wilhelma Schwerin von Schwanenfeld, antyfaszysty, który za udział w nieudanym zamachu na Hitlera został stracony w 1944 r.
Laskowice (gm. Jeżewo) – park o pow. 9,24 ha ze śladami dawnego założenia z lat 1840-1860 z neogotyckim pałacem i folwarkiem, z którego do dzisiaj zachował się tylko jeden budynek z 1848 r. Po pałacu rozebranym po wojnie przez miejscową ludność pozostał zarośnięty wzgórek, który prawdopodobnie kryje stare piwnice. Ze wzgórza zamkowego roztacza się piękny widok na leżące kilkanaście metrów niżej Jezioro Zamkowe (obecnie Jez. Laskowickie). W parku będącym własnością Lasów Państwowych, bogatym w 44 pomniki przyrody, można jeszcze odczytać ślady historycznego układu alejek i osi widokowych. Znajduje się tam też kamień z wyrytym napisem sprzed 100 lat: „Ich Weiss was ich für Gedanken über euch habe, spricht der Herr, Gedanken des Friedens Und nich des Ledes. 16.12.1914” „Wiem, co za myśli o was mam, powiada Pan, myśli pokoju a nie cierpienia” (tłum. dr Stanisław Gzella)
Ostrowite (gm. Lniano) – park podworski nad jeziorem Ostrowite z cennym starodrzewem. Dostęp od strony gminnego kąpieliska.
Przechowo (gm. Świecie) – zespół dworski związany z młynem parowym uruchomionym w 1896 r. Obecnie w budynku z 1900 r. mieści się szkoła podstawowa. Dawny park dworski przyjął cechy parku miejskiego. Częściowo ogrodzony, położony na wysokiej skarpie nad rozlewiskiem rzeki Wdy. W części przylegającej do parkingu ukształtowany tarasowo i pielęgnowany – w dalszej części o charakterze leśnym.
Świecie (gm. Świecie) – zespół klasztorny założony przez bernardynów w XVII/XVIII w. Składa się z kościoła oraz barokowych budynków poklasztornych, użytkowanych obecnie przez Szkoły Katolickie im. ks. dra B. Sychty . Całość otaczającego go parku powiązana jest ściśle z zabudową szpitala z połowy XIX wieku i jako jego część jest systematycznie pielęgnowana i udostępniona dla odwiedzających. Charakteryzuje go zieleń komponowana w luźnych grupach liściastych i iglastych, kilka czytelnych układów alejowych wzdłuż wewnętrznych uliczek i niskie żywopłoty z bukszpanu w formie parteru ogrodowego. W części wychodzącej poza kompleks budynków nabiera cech parku krajobrazowego. Ze względu na charakter obiektu szpitalnego, spacer po tym pięknym założeniu parkowym wiąże się z głębszą refleksją na tematy natury egzystencjalnej.
Zespoły nieudostępnione, wartościowe dla amatorów historii
Bąkowo (gm. Warlubie) – zespół pałacowo-parkowy z 2 poł. XIX w.,ob. Państwowy Dom Dziecka; Gołuszyce (gm. Pruszcz) – zespół dworski z pocz. XX w., ob. Dom Pomocy Społecznej; Siemkowo (gm. Lniano) – wieś rycerska z pozostałością po pałacu, ob. Szkoła Podstawowa i parkiem z cennym drzewostanem – najstarszy dąb oceniany na wiek 700 lat; Zbrachlin (gm. Pruszcz) – zespół dworski z końca XIX w., ob. Gimnazjum. Wszystkie te obiekty z racji pełnionych funkcji publicznych są utrzymane na miarę możliwości zarządzających nimi instytucji. Luszkówko (gm. Pruszcz), Niewieścin (gm. Pruszcz), Polski Konopat (gm. Świecie), Milewko (gm. Nowe), Jaszcz (gm. Osie), Budyń (gm. Bukowiec) – zespoły pałacowo-parkowe, dworskie i folwarczne z 2 poł. XIX w., użytkowane przez ich właścicieli także na cele mieszkalne, w związku z tym utrzymane w stopniu zabezpieczającym zabytkową substancję, także zieleń komponowaną wokół nich.
Gawroniec (gm. Bukowiec), Stążki (gm. Świekatowo), Taszewo (gm. Jeżewo) i Luszkówko (gm. Pruszcz) to obiekty zabytkowe za ogrodzeniem, niekiedy wysokim murem, na terenie których trudno zauważyć jakieś pozytywne działania w stosunku do budowli czy parku. Wery (gm. Drzycim), Szewno (gm. Świekatowo), Kończyce (gm. Nowe), Grabowo (gm. Pruszcz), Płochocin (gm. Warlubie) i Sulnowo (gm. Świecie) z kolei są przykładem cennych niegdyś założeń, zasiedlonych po wojnie przez tzw. kwaterunek. Ludzie ci mieszkają w pałacach lub dworach, traktując je jak zło konieczne. Sami także stają się niewygodnym obciążeniem dla użytkujących je najczęściej rolniczo dzierżawców. Sulnowo wyróżnia się spośród nich tym, że jest udostępnione miejscowemu społeczeństwu jako park wiejski, niestety bardzo okrojony na rzecz sąsiadujących zakładów przemysłowych, o zdeformowanym przez to historycznym układzie podwójnych i potrójnych alei.
Autor: Lidia Dobrowolska
